आदिवासीहरु प्रकृतिका उपासकहरु हुन् । उनीहरुको हरेक गतिविधि पूर्ण रुपमा वातावरणमैत्री हुनेगर्छ । चाहे त्यो नेपाली आदिवासीहरुको होस् या त नेपाल बाहिरका आदिवासीहरु समेत । नेपाली उच्च हिमाली भेगका तामाङ जातिको अधिकांश संस्कारहरु प्रकृतिपूजनसँग जोडिएको छ । केवल तामाङमात्रै होइनन् ।
हरेक आदिवासीहरुले पुज्ने भगवानहरु प्रकृतिकै अर्काे नामहरु हुन् । नदीलाई भगवान मान्ने हाम्रो संस्कार पनि यसैको एउटा उपज हो । कतिपय आदिवासीहरु अझैपनि यस्ता संस्कृतिहरुलाई मान्ने गर्छन् ।
होली आफैंमा एउटा प्रकृतिमैत्री पर्व हो । सप्तरंगी इन्द्रेणीको प्रतिनिधित्व गर्दै विविध रंगहरु सहित मनाइने यो पर्वमा अहिलेको जस्तो आधुनिक रंगको प्रयोग पूर्व कसरी मनाइन्थ्यो होला ? होलीको प्रचलन त वैदिककालदेखि नै चल्दै आएका विभिन्न प्रमाणहरु पाउने गरिन्छ । तर, अहिलेको जस्तो कृतिम रंगहरुको अभावमा कसरी मनाइन्थ्यो होला होली ?
तत्कालीन भारत वर्षभित्र कतिपय यस्ता पनि आदिवासी सम्प्रदायहरु पाइन्छन् । जसले अहिलेपनि प्राकृतिक रुपमा होली मनाउने गर्दछन् । जहाँ कुनै आधुनिक रंगको प्रयोग हुँदैन । पानी र अन्य फूलहरूको साथमा नै रंगिन्छ होलीको पर्व ।
आदिवासीहरु जतिबेलासम्म होली मनाउँदैनन् । त्यतिबेलासम्म नयाँ पात, फूलहरुको प्रयोग गर्दैनन् भन्ने विश्वास छ । ठाउँ अनुसार आदिवासीहरुको संस्कार फरक हुनसक्छ । तर, मूलभूत मान्यताहरु कहिलैपनि बदलिँदैनन् ।
ऋतु परिवर्तनसँगै मानिसहरुको खानपानमा समेत परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसैले अब खानपानमा परिवर्तन ल्याउनको लागि सन्देश दिने पर्व पनि हो होली । त्यसैले यो पर्वलाई फूल र फलको चक्रसँग जोडिएको ऋतु परिवर्तनको सांकेतिक पर्वको रुपमा मान्ने गरिन्छ ।
प्राचीन समयमा गाउँघरका मानिसहरुको समान आर्थिक हैसियत हुने थिएन । त्यसकारण हरेकको जीवनशैली फरक फरक किसिमको हुन्थ्यो। तर, होलीको दिनको लागि अघिल्लोदिनदेखि नै हरेक तहतप्काका मानिसहरु एकठाउँमा भेला भएर पर्वको तयारी गर्थे ।
होलीको दिन विभिन्न वनस्पतीहरुको फूल र फललाई प्रशोधन गरेर रंगको रुपमा होली मनाउने गरिन्थ्यो । विशेषगरी पलास जस्ता फूलहरुको प्रयोग धेरै गर्ने गरिएको शास्त्रीय मान्यताहरु पाइन्छ ।
होली अघि विवाह अशुभ
पुस महिनाको आगमनदेखि होलिका दहनको दिनसम्म आदिवासी गाउँहरुमा विवाह समारोह निषेध गरिएको पाइन्छ । विश्वास गरिन्छ कि भगवान शिवको तिलक वसन्त पञ्चमीको दिनमा लगाइन्छ भने शिवरात्रिमा उनको विवाह गर्ने गरिन्छ । वसन्त पञ्चमीदेखि होली अघि विवाहलाई कतिपय आदिवासीहरुले राम्रो मान्ने गरेको पाईँदैन ।
आदिवासीको प्राकृतिक होली
आदिवासीहरूको होलीमा कुनै कृत्रिम वा रासायनिक रंगहरुको प्रयोग हुँदैन । होली प्राकृतिक रंग र फूलहरुबाट बनेको रंगसँगै खेलिन्छ । यो नै वास्तविक र सुरक्षित रुपमा पर्व मनाउने विधि हो ।
रंगको अभावमा पानीको मात्रै प्रयोग गरेर पनि होली खेलिन्छ । त्यसैले हानिकारक बस्तुहरु जोडिएको रंगहरुभन्दा पनि प्राकृतिक रंगहरुको साथमा होली खेल्नु सुरक्षित रहेको बताउँछन् चिकित्सकहरु ।
होलिका दहन पछि रंग उत्सव मनाउने प्रचलन भगवान कृष्णको समयदेखि नै सुरू भएको मान्ने गरिन्छ । त्यसपछि यसको नाम फागवाहको रुपमा परिवर्तन भयो । किनकि यो फागुन महिनामा मनाउने गरिन्छ । श्री कृष्णले नै होलीको चाडमा रंगको उत्सव थपेका थिए भन्ने मान्यता पाइन्छ ।
पहिले होलीको रंगलाई पलासको फूलबाट बनाउने गरिन्थ्यो । ती रंगहरू छालाका लागि धेरै राम्रो मानिन्थे । किनकि त्यसमा कुनै रसायन समावेश भएको हुँदैन थ्यो । तर समयसँगै रंगहरुमा रसायनको आविस्कार हुन थाल्यो । ती आविस्कारका कारण अहिले छालामा विभिन्न किसिमका समस्याहरु रंगको कारणले नै हुने गरेको पाइन्छ ।